JIDYSZ



  -  Język hebrajski
        -  Nauka języka hebrajskiego
 - Jidysz


                -  Literatura jidysz








 

 

Językiem narodu żydowskiego jest hebrajski. Jednak na przestrzeni długich wieków życia w diasporze, Żydzi rozwinęli pod wpływem otaczających narodów (i ich języków) różne inne języki żydowskie. Do najbardziej znanych należą:
      - ladino - język Żydów sefardyjskich;
      - jidysz - język Żydów aszkenazyjskich.

Początków języka jidysz należy szukać około 1000 lat temu na terenie dzisiejszej Nadrenii, natomiast o jego pełnym rozwoju już jako odrębnego języka można mówić od IX wieku.

Język jidysz powstał wśród Żydów aszkenazyjskich, którzy żyli wśród narodów niemieckich. Dlatego właśnie w jidysz wyraźnie zaznaczone są niemieckie dialekty. Zawiera on jednakże wiele elementów hebrajskich i jest zapisywany za pomocą alfabetu hebrajskiego. Jest językiem bogatej i wspaniałej literatury. Za najstarsze zachowane do dziś zdanie w jidysz uważa się wkomponowane w hebrajskie litery wormackiego modlitewnika, pochodzące z roku 1272 słowa: gut tak im betag s wer dis makhazor in bes hakneses trag.

Wieki XIV i XV były przełomowe dla rozwoju jidysz. Wtedy - wraz z szeroką emigracją Żydów z terenów niemieckich na wschód - nastąpił rozpad jidysz na zachodni (stopniowo zanikający) i wschodni, który - wzbogacony o elementy słowiańskie - dał podstawy dla dzisiejszego języka standardowego.
  W skład wschodniego jidysz wchodzą trzy dialekty:
      - centralny (polski);
      - północny (litewski);
      - południowy (ukraiński).

Wpływ tych trzech dialektów jidysz nie był oczywiście równy we wszystkich podsystemach języka standardowego - wymowa standardowa zbliżona jest najbardziej do wymowy północnej, gramatyka zaś opiera się w dużej mierze na dialektach południowym i centralnym.

W XVI wieku popularne były transkrypcje na jidysz niemieckiej literatury ludowej (Volksbücher), a także utwory służące pomocą w czytaniu i rozumieniu tekstów z Tanach. Wtedy też ukazały się pierwsze przekłady Biblii na jidysz.

Nowożytna literatura jidysz ma swoje początki dopiero w czasach Oświecenia. W tym też okresie następuje przesunięcie literackiego centrum jidysz na wschód. Za bezpośrednich twórców klasycznej literatury jidysz uznawani są trzej pisarze: Mendele Mojcher Sforim, Icchok Lejbusz Perec oraz Szolem Alejchem. Potwierdzeniem międzynarodowej rangi literatury jidysz stało się przyznanie w 1978 roku literackiej nagrody Nobla Isaacowi Bashevisowi Singerowi, pisarzowi jidysz, który dzieciństwo i młodość spędził w przedwojennej Warszawie, a od 1935 roku żył i tworzył w Nowym Jorku.

Do II wojny światowej jidysz posługiwało się na co dzień około 11 milionów Żydów na świecie. A ponieważ znaczna część Żydów posługujących się jidysz mieszkała w Polsce, dlatego zrozumiałym jest fakt przenikania pewnych słów do języka polskiego. Określenia takie, jak na przykład cheder, cadyk, chasyd, kahał, mykwa, rabin, tałes, koszerny i trefny weszły do naszego języka jak gdyby naturalnie, wypełniając istniejącą lukę. Są wszakże i takie słowa, które właściwie nie musiały być przejęte, ponieważ istniały ich odpowiedniki w języku polskim. To, że takie wyrazy jak na przykład bachor, belfer, cymes, ferajna, geszeft, kapcan, machlojka, mamona, mecyje, plajta, siksa, szmonces, trefny znalazły jednak drogę do języka polskiego, świadczyć może o większych kontaktach obu kultur, niż jest to powszechnie przyjmowane. W to ten właśnie sposób, także i język polski wzbogacił się dzięki jidysz.

Współcześnie jidysz używany jest bardzo rzadko. Ogromna większość Żydów, używających tego języka w Europie do II wojny światowej - zginęła w hitlerowskich obozach zagłady. Obecnie jidysz używany jest jeszcze w żydowskich ortodoksyjnych środowiskach w Izraelu i USA - i to głównie w tych, które pochodzą z Europy Wschodniej.

 




Na poczatek

  Izrael Kultura Historia Turystyka Pomoc duchowa Żydzi w Polsce Czasy i Fakty

Copyright ©2003-2012 by Gedeon