Językiem narodu żydowskiego
jest hebrajski. Jednak na przestrzeni długich wieków życia w
diasporze, Żydzi rozwinęli pod wpływem otaczających narodów
(i ich języków) różne inne języki żydowskie. Do najbardziej
znanych należą:
- ladino - język
Żydów sefardyjskich;
- jidysz - język
Żydów aszkenazyjskich.
Początków języka jidysz należy szukać około
1000 lat temu na terenie dzisiejszej Nadrenii, natomiast o jego
pełnym rozwoju już jako odrębnego języka można mówić od IX wieku.
Język jidysz powstał wśród Żydów aszkenazyjskich,
którzy żyli wśród narodów niemieckich. Dlatego właśnie w jidysz
wyraźnie zaznaczone są niemieckie dialekty. Zawiera on jednakże
wiele elementów hebrajskich i jest zapisywany za pomocą alfabetu
hebrajskiego. Jest językiem bogatej i wspaniałej literatury.
Za najstarsze zachowane do dziś zdanie w jidysz uważa się wkomponowane
w hebrajskie litery wormackiego modlitewnika, pochodzące z roku
1272 słowa: gut tak im betag s wer dis makhazor in bes hakneses
trag.
Wieki XIV i XV były przełomowe dla rozwoju
jidysz. Wtedy - wraz z szeroką emigracją Żydów z terenów niemieckich
na wschód - nastąpił rozpad jidysz na zachodni (stopniowo zanikający)
i wschodni, który - wzbogacony o elementy słowiańskie - dał
podstawy dla dzisiejszego języka standardowego.
W skład wschodniego jidysz wchodzą trzy dialekty:
- centralny (polski);
- północny (litewski);
- południowy (ukraiński).
Wpływ tych trzech dialektów jidysz nie był
oczywiście równy we wszystkich podsystemach języka standardowego
- wymowa standardowa zbliżona jest najbardziej do wymowy północnej,
gramatyka zaś opiera się w dużej mierze na dialektach południowym
i centralnym.
W XVI wieku popularne były transkrypcje na
jidysz niemieckiej literatury ludowej (Volksbücher),
a także utwory służące pomocą w czytaniu i rozumieniu tekstów
z Tanach. Wtedy też ukazały się pierwsze przekłady Biblii na
jidysz.
Nowożytna literatura jidysz ma swoje początki
dopiero w czasach Oświecenia. W tym też okresie następuje przesunięcie
literackiego centrum jidysz na wschód. Za bezpośrednich twórców
klasycznej literatury jidysz uznawani są trzej pisarze: Mendele
Mojcher Sforim, Icchok Lejbusz Perec oraz Szolem Alejchem. Potwierdzeniem
międzynarodowej rangi literatury jidysz stało się przyznanie
w 1978 roku literackiej nagrody Nobla Isaacowi Bashevisowi Singerowi,
pisarzowi jidysz, który dzieciństwo i młodość spędził w przedwojennej
Warszawie, a od 1935 roku żył i tworzył w Nowym Jorku.
Do II wojny światowej jidysz posługiwało
się na co dzień około 11 milionów Żydów na świecie. A ponieważ
znaczna część Żydów posługujących się jidysz mieszkała w Polsce,
dlatego zrozumiałym jest fakt przenikania pewnych słów do języka
polskiego. Określenia takie, jak na przykład cheder,
cadyk, chasyd, kahał, mykwa, rabin,
tałes, koszerny i trefny weszły do naszego
języka jak gdyby naturalnie, wypełniając istniejącą lukę. Są
wszakże i takie słowa, które właściwie nie musiały być przejęte,
ponieważ istniały ich odpowiedniki w języku polskim. To, że
takie wyrazy jak na przykład bachor, belfer, cymes,
ferajna, geszeft, kapcan, machlojka,
mamona, mecyje, plajta, siksa, szmonces,
trefny znalazły jednak drogę do języka polskiego, świadczyć
może o większych kontaktach obu kultur, niż jest to powszechnie
przyjmowane. W to ten właśnie sposób, także i język polski wzbogacił
się dzięki jidysz.
Współcześnie jidysz
używany jest bardzo rzadko. Ogromna większość Żydów, używających
tego języka w Europie do II wojny światowej - zginęła w hitlerowskich
obozach zagłady. Obecnie jidysz używany jest jeszcze w żydowskich
ortodoksyjnych środowiskach w Izraelu i USA - i to głównie w
tych, które pochodzą z Europy Wschodniej.
|