III Rzesza wytworzyła cały system obozów, podobozów, filii, służących dławieniu wszelkiego oporu w Niemczech i na terytoriach zajętych. Były to miejsca odosobnione przeznaczone do izolacji, niewolniczej eksploatacji fizycznej i eksterminacji przeciwników faszyzmu. Funkcjonowały ona w latach 1933-1939 na terenie III Rzeszy oraz w krajach okupowanych przez Niemców.

Pierwsze obozy hitlerowskie powstały w Niemczech w 1933 roku. Formalną podstawą ich istnienia stworzyły rozporządzenia z 28 lutego 1933 roku ("rozporządzenie wyjątkowe o ochronie narodu i państwa" i "rozporządzenie o zdradzie narodu niemieckiego i przygotowaniu zdrady głównej"), zawieszające podstawowe prawa gwarantowane przez konstytucję, zwłaszcza wolność osobistą obywateli niemieckich, i zezwalające na aresztowanie i osadzanie bez wyroku sądowego na czas nieograniczony wszystkich przeciwników faszyzmu jako wrogów państwa i narodu (z wyłączeniem kontroli sądowej tej decyzji).
    Początkowo obozy zarządzane były przez SA (Sturm-Abteilungen, bojówki faszystowskie). Od czerwca 1934 roku SS (Schutzstaffeln, sztafety ochronne NSDAP) przejęło wyłączny nadzór nad obozami koncentracyjnymi. W tworzeniu całego systemu obozów współdziałał aparat polityczny NSDAP i administracja III Rzeszy, monopole niemieckie, policja i Wermacht. Tworzono obozy karno-śledcze, "wychowawcze", karne, obozy pracy, przejściowe, przesiedleńcze, a następnie obozy koncentracyjne i obozy (natychmiastowej) zagłady. Ogółem istniało około 9 tysięcy obozów i podobozów (1933-1945). W 1933 roku SA i SS przy współpracy policji zorganizowały obozy, między innymi w Dachau, Berlinie (Columbia-Haus), Papenburgu, Esterwegen, Kemna pod Wuppertalem, Sonnenburgu, Lichtenburgu. Później powstały obozy Sachsenhausen (1936), Buchenwald (1937), Flossenburg (1938), Mauthausen (1938) oraz obóz dla kobiet w Ravensbruck (1939). Szacuje się, że w latach 1933-1939 przez hitlerowskie obozy koncentracyjne przeszło 165-170 tysięcy ludzi. W chwili wybuchu wojny (1939) w obozach uwięzionych było około 25 tysięcy osób.
    W całym systemie obozów podstawową rolę odgrywały obozy koncentracyjne. Podlegały one:
        1. Głównemu Urzędowi Bezpieczeństwa Rzeszy (RSHA - Reichssicherheitshauptamt)
        2. Głównemu Urzędowi Gospodarki i Administracji SS (SS-WVHA - Wirtschaftsverwaltungshauptamt)
        3. Inspektorowi Obozów Koncentracyjnych (Fuhrungs und Aufsichtshauptamt - Inspektion der Konzentrationslager), który od 3 marca 1942 roku wchodził w skład SS-WVHA.
    Sztab dowodzący obozami koncentracyjnymi znajdował się w latach 1936-1945 w Oranienburgu.
    Obozy koncentracyjne zostały podzielone formalnie na trzy kategorie w zależności od "osobowości więźniów i stopnia ich niebezpieczeństwa dla Rzeszy". W rzeczywistości oznaczało to różnicę w surowości egzekwowania aresztu ochronnego. Obozy były do 1940 roku administrowane przez Inspektorat Obozów Koncentracyjnych. Placówka ta została następnie włączona do Głównego Urzędu Kierowniczego SS, a w 1942 roku przejęta do nowo utworzonego Głównego Urzędu Gospodarczo-Administracyjnego SS. Sami więźniowie pozostawali w gestii Głównego Urzędu Bezpieczeństwa Rzeszy.

Obozy koncentracyje, tworzone początkowo na terenie Niemiec i Austrii miały charakter karnych obozów pracy. Taki charakter początkowo nosiły obozy w Dachau, Sachsenhausen, Mauthausen. Z chwilą wybuchu wojny, obozy te stały się miejscem zsyłania więźniów politycznych, homoseksualistów, świadków Jehowy, osób więzionych za przekonania, a także ludzi uwięzionych w czasie łapanek.

Po wrześniu 1939 roku rozbudowano istniejące już obozy na terenie Niemiec, a w miarę zwiększania obszaru okupacji krajów europejskich organizowano nowe obozy koncentracyjne. Równocześnie zmieniał się charakter tych obozów. Z ośrodków odosobnienia i przymusowej pracy były przekształcane w główny instrument biologicznego wyniszczania narodów podbitych. Organizowanie licznych obozów hitlerowskich na okupowanych obszarach Europy leżących na wschodzie od granicy III Rzeszy, w tym głównie na ziemiach polskich, miało służyć hitlerowskim planom likwidacji elit tych krajów, a następnie wyniszczeniu ludności żydowskiej i słowiańskiej oraz niemieckiej kolonizacji tych ziem (tzw. Generalny Plan Wschodni). Przy lokalizacji obozów hitlerowskich brano pod uwagę położenie (dogodne ze względów komunikacyjnych, sprzyjające ukryciu śladów zbrodni), bliskość skupisk ludzi przeznaczonych do eksterminacji, sąsiedztwo zakładów produkcyjnych, kopalń (Śląsk) lub kamieniołomów, w celu wykorzystania niewolniczej pracy więźniów, szczególnie niekorzystne warunki klimatyczne, sprzyjające wyniszczeniu uwięzionych (obszary zabagnione, malaryczne, np. Auschwitz-Birkenau, Dachau). Duża ilość więźniów wymuszała dużą rozbudowę obozu na dużym obszarze zabudowanym barakami.
    Z obozami koncentracyjnymi (Konzentrationslager) złączone były ich podobozy (Nebenlager, Aussenlager) i oddziały robocze (Aussenkommando). Pobyt w obozie koncentracyjnym zazwyczaj kończył się śmiercią czy to w wyniku głodu (w Oświęcimiu racja żywności miała wartość 700 kalorii na dobę), bicia, tortur, likwidacji chorych dosercowym zastrzykiem z fenolu, egzekucji czy chorób, w tym zakaźnych - tyfusu, gruźlicy czy czerwonki. Jednak zawsze więźniom pozostawała nadzieja na przeżycie - poprzez pracę w "lepszym komandzie" lub objęcie jakiejkolwiek funkcji obozowej. W 1941 roku zaczęto budować komory gazowe do masowego uśmiercania ludzi. Obozy koncentracyjne były narzędziem eksterminacji więźniów oraz nieludzkiej eksploatacji ich pracy niewolniczej przez niemiecką gospodarkę, zwłaszcza koncerny. W obozach ludzie byli zabijani zastrzykami z fenolu i benzyny, uśmiercani cyklonem-B w komorach gazowych. Zwłoki palono na stosach, w krematoriach lub zakopywano w dołach z wapnem.
    Liczba obozów stopniowo się rozrosła obejmując swoją siatką całą okupowaną Europę. Do największych obozów założonych po wybuchu wojny należały: Stutthof (1939), Auschwitz-Birkenau (1940), Neuengamme (1940), Natzweiler-Struthof (1940), Gross-Rosen (1940), Bergen-Belsen (1940), Majdanek (1941), Chełmno (1941), Treblinka II (1942), Bełżec (1942), Sobibór (1942), Płaszów (1942), `s-Hertogenbosch w Holandii (1942), Ryga-Kaiserwald (1943), Dora (1943), a ponadto: Amersfoort (Holandia), Breendonk (Belgia), Faldstadt (Norwegia), Horseroed (Dania), Szawle, Wilno i Smoleńsk (ZSRR), Theresienstadt (Czechy).

Obozy koncentracyjne oraz ich główne filie na terenie III Rzeszy (Copyright: Gedeon)

Na terenach okupowanych, przy siedzibach Gestapo (Geheime Staatspolizei, tajna policja polityczna państwowego aparatu bezpieczeństwa) powstawały więzienia policyjne. Najbardziej znanymi na ziemiach polskich był Fort VII w Poznaniu, Pawiak w Warszawie, Fort VII w Toruniu, Zamek w Lublinie, Rotunda w Zamościu, w Radogoszczy (dzielnica Łodzi), więzienie Montelupich w Krakowie. Miały one charakter obozów i podlegały wyższym dowódcom SS i policji.
    Przedłużająca się wojna spowodowała wzrost zapotrzebowania na siłę roboczą, co nakazywało wykorzystanie więźniów w gospodarce narodowej III Rzeszy. Więźniowie skazani byli na niewolniczą pracę na rzecz Niemiec w fabrykach, zakładach zbrojeniowych, a u schyłku wojny przy odgruzowywaniu zbombardowanych miast w głębi Niemiec. Różnorodne były rodzaje i nazwy obozów pracy, między innymi karne obozy pracy (Strafarbeitslager, Straflager), obozy pracy przymusowej (Zwangsarbeitslager), karne obozy służby budowlanej (Straflager des Baudienstes), budowy urządzeń wojskowych (Einsatzlager), obozy dla robotników ze wschodu (Ostarbeiterlager), obozy przy zakładach pracy (Gemeinschaftslager, Firmenlager). Do tej samej kategorii należały także obozy pracy dla Żydów (Judenarbeitslager). Obozy pracy podlegały miejscowym dowódcom SS i policji, Gestapo, kripo, koncernom, Organizacji Todta bądź administracji cywilnej (na okupowanych ziemiach polskich - między innymi w Rawiczu, Mysłowicach, Łodzi, Poniatowej, Skarżysku-Kamiennej, Starachowicach, Częstochowie, Wieliczce, Krakowie, Lubiczu, Sulejowie). Warunki niewiele różniły się od warunków życia więźniów w obozach koncentracyjnych. Liczba więźniów pracujących dla III Rzeszy przekraczała 10 milionów. Z pracy niewolniczej korzystały między innymi koncerny: IG-Farbenindustrie, Siemensa, Rochlinga, Flicka, Kruppa, Mannesmanna, Hoescha, AEG, Hermann Goring, Hawiela.

Do obozów hitlerowskich musimy zaliczyć także getta żydowskie. Od jesieni 1939 roku Niemcy tworzyli na ziemiach okupowanych wyizolowane dzielnice miejskie i wiejskie, przeznaczone dla Żydów. Getta były skrajnym przykładem niemieckiej polityki dyskryminacji rasowej i środkiem eksterminacji Żydów. Warunki bytowania ludności zgromadzonej w gettach były straszliwe, choroby, epidemie i masowe egzekucje powodowały wysoką śmiertelność. W latach 1942-1944 Niemcy stopniowo i systematycznie likwidowali getta, wywożąc ich ludność do nowo powstałych obozów zagłady. Według obliczeń szacunkowych w gettach zginęło około 700 tysięcy ludzi.

W styczniu 1942 roku na konferencji w Wansee Hitlerowcy podjęli decyzję o wprowadzeniu w życie planu "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej w Europie" (Endlösung der Judenfrage in Europa), czyli fizycznego wyniszczenia wszystkich Żydów mieszkających w Europie. Realizując decyzję najwyższych władz III Rzeszy o wymordowaniu Żydów, SS utworzyły na okupowanych ziemiach polskich (to tutaj mieszkało najwięcej Żydów) nowy typ obozu - obozy zagłady.
    Obozy zagłady były niewielkie, zlokalizowane w lasach, w słabo zamieszkałej okolicy, przy prowadzącej do nich specjalnie w tym celu wybudowanej bocznicy kolejowej. Spełniały one wyłącznie jedną rolę - natychmiastową śmierć tysięcy przybywających tu Żydów. Uśmiercenia dokonywano w komorach gazowych, natychmiast po przybyciu transportów kolejowych, bez ewidencjonowania ofiar. W takich obozach pracowało niewielu więźniów (około tysiąca), wyławianych w czasie selekcji w miarę ubywania poprzedniej załogi. Mieszkali oni w kilku barakach, a ich jedynym zadaniem była obsługa machiny śmierci - komór gazowych i krematoriów, przygotowania zamordowanych do spalenia (strzyżenie włosów, wyrywanie złotych zębów), segregacji odzieży i majątku przywiezionego przez ofiary, przetapiania złota w sztaby i przygotowywania ich do wysyłki do Banku III Rzeszy. To właśnie ze względu na małą liczbę więźniów przebywających w tych obozach, zwykło się je określać nazwą: ośrodki natychmiastowej zagłady. Stworzono cztery takie ośrodki natychmiastowej zagłady - Chełmno nad Nerem (Kulmhof), Bełżec, Sobibór i Treblinkę.
    Odrębnym typem "mieszanym" obozu koncentracyjnego i zagłady był obóz w Auschwitz-Birkenau II, gdzie wielki obszar stanowił obóz koncentracyjny, mogący pomieścić ponad 100 000 więźniów, pracujących zarówno na terenie obozu, w komandach budowlanych, remontowych, porządkowych, szpitalach i kuchniach, jak również w okolicznych fabrykach (Monowice, DAW, Buna-Werke), farmach (Rajsko, Harmenze). Drugą, odrębną od struktur Konzentrationslagru był obóz natychmiastowej zagłady, czyli rampa selekcyjna, komory gazowe (w których używano cyjanowodoru tzw. Cyklon-B) i cztery murowane krematoria z retortami spaleniskowymi.
    Szacuje się, żę w stosunkowo krótkim okresie (trwającym kilkanaście miesięcy, do jesieni 1943 roku) w tych czterech obozach zgładzono około 1 787 200 osób, a w obozie zagłady w Birkenau pomiędzy 1942 a 1944 rokiem zginęło 1 500 000 Żydów, co w sumie daje liczbę 3 287 200 osób zgładzonych w ramach "Akcji Reinhard".

Od początku 1942 roku lekarze SS zaczęli dokonywać na wielką skalę w obozach koncentracyjnych (między innymi w Dachau, Ravensbruck, Sachsenchausen, Buchenwald) eksperymentów pseudomedycznych. Między innymi badano wytrzymałość organizmu ludzkiego na szybkie zmiany ciśnienia atmosferycznego i temperatury, dla wypróbowania nowych lekarstw zarażano więźniów malarią, tyfusem plamistym, ropowicą, gruźlicą, zamrażano, przeszczepiano wycinki mięśni i kości, prowadzono sterylizację i kastrację. Wiele tych eksperymentów przeprowadzono na zlecenie niemieckich koncernów chemiczno-farmaceutycznych, niektóre służyły celom Wermachtu. Ich wynikiem była śmierć, kalectwo i schorzenia. Wielu więźniów umierało, pomimo zakończenia wojny i opuszczenia obozów. U wszystkich pozostały niezatarte trwałe ślady psychiczne.

Szczególnym typem obozów hitlerowskich były obozy dla dzieci i młodzieży (między innymi na okupowanych terenach polskich w Łodzi i Potulicach), charakterem zbliżone do obozów koncentracyjnych. Oczywiście dzieci były więzione prawie we wszystkich obozach hitlerowskich. Dla dzieci uznanych na podstawie badań rasowych za nadające się do germanizacji organizowano specjalne obozy germanizacyjne, z których przydzielano je rodzicom niemieckim w III Rzeszy.

Formalnie inny charakter miały obozy jenieckie, podległe Wehrmachtowi (oflag, stalag oraz dulag), jednak wiele z nich, wbrew międzynarodowemu prawu, hitlerowcy przekształcili w ośrodki zagłady. Warunki oraz metody stosowane w takich obozach dla jeńców sowieckich, a także w karnych i specjalnych oddziałach dla jeńców innych narodowości (Dęblin, Hohenstein, Łambinowice, Rawa Ruska, Szebnie, Żagań) nie różniły się od warunków egzystencji i metod traktowania więźniów w obozach koncentracyjnych. Specjalne oddziały dla jeńców sowieckich tworzono też w obozach koncentracyjnych (Auschwitz, Sachsenhausen, Buchenwald).

Pod koniec wojny Niemcy przystąpili do usuwania śladów swojej zbrodniczej działalności. Obozy zagłady oraz obozy koncentracyjne były likwidowane, a urządzenia niszczone lub rozbierane. Od stycznia 1945 roku kilkadziesiąt tysięcy więźniów zginęło od kul, z zimna i wycieńczenia w czasie ewakuacji więźniów (tzw. "marsze śmierci"). Setki tysięcy więźniów ewakuowano do obozów koncentracyjnych w Niemczech, aby tam zakończyć dzieła zagłady. Wielu z tych więźniów zmarło podczas transportu, gdy byli zmuszani do długich pieszych marszów podczas ostrej zimy. Część więźniów, wywiezionych między innymi z obozów Neuengamme i Stutthof, utopiono w Morzu Bałtyckim i Morzu Północnym.

Ogółem na terenie III Rzeszy oraz 17 okupowanych państw hitlerowcy zorganizowali około 12 tysięcy różnego rodzaju obozów, podobozów, komand pracy itp. Przez wszystkie obozy przeszło około 18 milionów ludzi, spośród nich zginęło 11 milionów. W obozach koncentracyjnych i obozach zagłady było ogółem około 9 milionów ludzi, z których zginęło co najmniej 7,2 miliona, to jest 81%.
    O rozmiarach terroru i ludobójstwa na okupowanych ziemiach polskich świadczy fakt zlokalizowania na nich blisko 6 tysięcy obozów hitlerowskich, w których więziono około 7,5 mln i pozbawiono życia 6,7 mln ludzi, głównie Żydów i Polaków. Dokładna liczba więźniów i ofiar obozów hitlerowskich nie jest możliwa do ustalenia, gdyż hitlerowcom udało się w znacznym stopniu zatrzeć ślady zbrodni. Za ludobójstwo popełnione w obozach hitlerowskich odpowiedzialność ponoszą władze III Rzeszy, zbrodniarze hitlerowscy oraz przestępcze organizacje hitlerowskie: NSDAP, Gestapo, SS, SA i SD jak również inne formacje policyjne, a także Wehrmacht, koncerny, ówczesne niemieckie organa wymiaru sprawiedliwości, organa propagandy, instytucje naukowe.

Źródło materiałów: Dia-pozytyw oraz Encyklopedia

Ogólna liczba zamordowanych Żydów w ich krajach i zestawienie procentowe przedwojennej populacji żydowskiej: