Informacje na temat liczby ocalonych po wojnie Żydów są bardzo niedokładne i wahają się od 30 - 150 tys. osób, zaś najnowsze badania wykazują liczbę 300 tysięcy i więcej (Marszałek 1994).

Po wojnie największe skupisko Żydów powstało na Dolnym Śląsku (86 563 osoby), w Łodzi (30 000 osób), w Szczecinie (28 324 osoby), na Górnym Śląsku (20 000 osób) i w Krakowie (13 000 osób), (Żebrowski 1993b). Równocześnie władze polskie umożliwiły ocalałym emigrację do Palestyny. Dla wielu Żydów ziemie polskie były zmienione eksterminacyjną polityką okupanta, bolącym wspomnieniem tragicznych doświadczeń. Odradzający się antysemityzm również nie rokował nadziei na spokojne osiedlenie się w naszym kraju. Te oraz inne czynniki zadecydowały o tym, iż do końca stycznia 1946 roku wyemigrowało (przeważnie do USA) 25 000 Żydów . Pomimo tego masowego exodusu Polska bezpośrednio po wojnie nadal była największym skupiskiem żydowskim w Europie, które w latach 1947-1949 ustabilizowało się na poziomie około 100 000 osób. Byli to przeważnie repatrianci z ZSSR, inteligencja, która tam przetrwała czas Zagłady.

Najtrudniejszym problemem powojennego skupiska Żydów w Polsce była odbudowa życia religijnego. W tradycyjnym kształcie było to praktycznie niemożliwe. Mimo to już w 1945 roku istniało 39 gmin religijnych, w 1946 roku 45, zaś w 1947 już 80 (Żebrowski 1993b). Do najważniejszych osiągnięć tych gmin należała rozbudowa szkolnictwa. W 1945 roku istniało wiele szkół żydowskich w Lublinie, Krakowie, Białymstoku, Łodzi, Bytomiu, Wałbrzychu, zaś jesziwy działały w Krakowie, Szczecinie, Wrocławiu i Łodzi. Nad życiem edukacyjnym i społeczno-kulturalnym opiekę sprawował powołany w 1944 roku Centralny Komitet Żydów w Polsce (CKŻP).

W 1955 roku rozpoczęła się kolejna fala exodusu. Do 1960 roku Polskę opuściło w sumie 51 000 Żydów; zostało ich 45 000. Wojna sześciodniowa i sukces Izraela w 1967 roku nasiliły w Polsce tendencje nacjonalistyczne i antysemickie, powodując kolejną falę emigracji, która objęła w latach 1968-1972 ponad 30 000 osób (Żebrowski 1993b).Ostatecznie położyło to kres skupisku żydowskiemu w Polsce, a przykładem jego zamierania może być synagoga we Wrocławiu, funkcjonująca do 1968 roku, potem opuszczona i niszczejąca.

Odrodzenie się żydowskiego środowiska kulturalnego nie jest w Polsce obecnie możliwe ze względu na nikłe jego rozmiary i strukturę wiekową, choć w ostatnich latach nastąpiło ciekawe zjawisko powrotów do żydostwa ludzi młodych ze środowisk niemal zupełnie zasymilowanych.

Polska na zawsze zostanie miejscem, w którym w ciągu stuleci powstawała i rozwijała się oryginalna kultura żydowska, jak i centrum myśli religijnej o znaczeniu światowym. Szczególnie dynamizm tej kultury widoczny był przed wojną, aczkolwiek jeszcze do 1950 roku skupisko żydowskie było znaczącym fenomenem kulturowo-organizacyjnym w skali międzynarodowej.

Obecnie niezmiernie trudno określić, ile Żydów mieszka w Polsce. Problem dotyczy tu bowiem tożsamości grup i jednostek, a szczególnie ich kwestii autodefinicji, czyli samookreślenia się w sensie odrębności etnicznej i kulturowej. Zagadnienie to jest dość złożone ze względu na historyczną zmienność samego pojęcia "Żyd", oraz różne kryteria identyfikujące jednostki określane tym desygnatem. Jest to problem interesujący i owocuje w ostatnich latach dużą liczbą publikacji poświęconych tej tematyce.

Wynikająca trudność wskazania liczby ludności żydowskiej w Polsce jest tym większa, że Główny Urząd Statystyczny nie dysponuje danymi dotyczącymi liczby osób przynależących do mniejszości narodowych, podając jedynie liczbę członków stowarzyszeń narodowych i etnicznych w Polsce. Na podstawie tych danych zostaną więc przeprowadzone szacunkowe obliczenia ludności żydowskiej w Polsce.

Otóż w 1994 r. Związek Gmin Wyznaniowych Żydowskich w RP liczył 1220 wiernych, Karaimski Związek Religijny - 190, zaś wszystkich członków świeckich stowarzyszeń żydowskich (dokładnie opisanych w następnym rozdziale) jest około 5400. Można również przyjąć, iż osoby wyznania Mojżeszowego mają członków swoich rodzin nie zrzeszonych w gminach. Stąd liczbę 1220 można przypuszczalnie pomnożyć przez 3, uzyskując 3660. Dochodzi tu jeszcze 190 wiernych Karaimskiego Związku Religijnego oraz 5400 członków świeckich stowarzyszeń. Sumując te dane otrzymujemy 9250 osób pochodzenia żydowskiego.

Zdaję sobie sprawę, iż jest to tylko szacunkowa liczba, chociażby dlatego że, wiele osób może przynależeć do kilku organizacji. Poza tym ogromna ilość osób narodowości polskiej mogłaby skorzystać z tzw. "prawa powrotu", czynią to jednak tylko nieliczne jednostki. Powyższe obliczenia po części mogą być prawdziwe, gdyż wiele dostępnych publikacji również wskazuje liczbę od 8 000 - 10 000 Żydów mieszkających w Polsce (Brzewska, 1991, Gruber, 1992). Skupieni są oni głównie w kongregacjach wyznaniowych Warszawy, Krakowa, Łodzi, Wrocławia, Bielsko-Białej, Bytomia, Legnicy, Wałbrzycha, Dzierżoniowa.

Współczesne organizacje i działalność mniejszości żydowskiej

Wewnętrzna polityka Polski wobec mniejszości narodowych w zasadzie istnieje dopiero od 1989 roku, kiedy utworzono w Sejmie specjalną Komisję Mniejszości Narodowych i Etnicznych. Przygotowywała ona w ramach prac nad nową konstytucją projekt zapisu dotyczącego praw mniejszości narodowych. Wraz z demokratyzacją życia w państwie mniejszości zyskały nowe możliwości działania. Najistotniejszą jest Ustawa z 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach, która opiera się na zasadzie wolności tworzenia stowarzyszeń. Od momentu wejścia w życie tej ustawy zarejestrowało się około 120 stowarzyszeń narodowych (wcześniej było ich tylko 7).

Od 1992 r. funkcjonuje przy Ministerstwie Kultury i Sztuki Biuro do Spraw Mniejszości Narodowych. W tym też roku wyszło ważne rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej w sprawie organizacji kształcenia umożliwiającego podtrzymanie poczucia tożsamości narodowej, etnicznej, językowej uczniów należących do mniejszości narodowych. Ponadto zagwarantowano mniejszościom ułatwienia w Ordynacji Wyborczej do Sejmu RP.

Innym istotnym elementem polityki państwa było rozszerzenie dostępu mniejszościom do radia i telewizji publicznej. Przyjęto też zasadę, że należy zagwarantować każdej mniejszości finansowanie jednego pisma. Ogólne założenie Rady Ministrów wyrażone było w zapisie, iż "kultura mniejszości narodowych jest elementem wzbogacającym kulturę ogólnopolską - nie powinno się jej wyrywać z kontekstu lokalnego".

Niestety ten krótki okres rozwinięcia praw mniejszościom uległ zahamowaniu po wyborach parlamentarnych w listopadzie 1993 r. Obecna koalicja nie zajmuje się poważnie problemami mniejszościowymi. Brak zainteresowania pracą nad odpowiednim projektem ustawy oraz brak realnego nacisku mniejszości na Komisję sejmową spowodował, iż przez ostatnie 2 lata nie wypracowano jakiejkolwiek koncepcji polityki wobec mniejszości narodowych w Polsce.

Dwukrotnej nowelizacji podległa ustawa z 7 kwietnia 1989 r. - Prawo o stowarzyszeniach. Najnowsze zmiany weszły w życie 9 kwietnia b.r. i dokładnie precyzują wszystkie prawa, przywileje i obowiązki stowarzyszeń (Dz.U. 1996 r., nr 27, poz.118).

Działalność żydowskiej mniejszości narodowej jest obecnie dwutorowa, tzn. istnieją świeckie stowarzyszenia i organizacje, a oprócz tego swoją działalność prowadzą żydowskie gminy wyznaniowe.

Najważniejszą organizacją świecką Żydów jest Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Żydów w Polsce (dalej TSKŻ), które w 1994 r. liczyło 3,5 tysiąca członków zrzeszonych w licznych oddziałach na terenie całej Polski. Towarzystwo posiada osobowość prawną, może należeć do innych stowarzyszeń i organizacji zarówno krajowych jak i zagranicznych związanych z działalnością na rzecz ludności żydowskiej. Swoją działalność opiera na pracy społecznej, ale może też prowadzić działalność gospodarczą. Celem TSKŻ jest zaspokojenie potrzeb ludności żydowskiej poprzez pielęgnowanie tradycji, propagowanie współczesnych osiągnięć kultury i sztuki żydowskiej oraz polskiej. Cele swoje realizuje poprzez odczyty, dyskusje, konferencje, występy zespołów artystycznych, organizowanie kursów języka jidisz i hebrajskiego, wydawanie i rozpowszechnianie książek i czasopism. Wydaje dwutygodnik społeczno-kulturalny "Słowo Żydowskie" (Dos Jidisze Wort). Pismo sponsorowane jest przez Ministerstwo Kultury i Sztuki i wychodzi w języku polskim i jidisz.

Inną organizacją żydowską jest Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej RP. W 1994 r. liczyło ono 1050 członków. Jednym z podstawowych celów stowarzyszenia jest działanie zmierzające do zachowania pamięci zbrojnego czynu narodu żydowskiego, jego walki o wolność i godność ludzką podczas II wojny światowej.

Kolejnymi zalegalizowanymi stowarzyszeniami są: Stowarzyszenie "Dzieci Holokaustu" w Polsce, liczące 500 członków oraz Polska Unia Studentów Żydowskich (PUSZ). Liczy ona 150 członków i jest zrzeszeniem o charakterze edukacyjnym, religijnym, kulturalnym.

Inną formą życia kulturalnego Żydów jest działający w Warszawie jedyny w Europie profesjonalny Państwowy Teatr Żydowski im. Estery Racheli Kamińskiej. Pod tą nazwą istnieje od 1950 r., a obecnie należy do najwybitniejszych teatrów żydowskich na świecie grających w jidisz. Przedstawienia klasyków dramaturgii żydowskiej oraz inne wybitne inscenizacje tłumaczone są w słuchawkach dla widzów nie znających języka żydowskiego.

Znaczącą placówką naukową działającą pod egidą Ministerstwa Kultury i Sztuki jest Żydowski Instytut Historyczny (ŻIH), który od 1994 r. posiada status instytutu naukowo-badawczego. Wcześniej był prywatnym instytutem naukowym, własnością Stowarzyszenia Żydowskiego Instytutu Historycznego liczącego 214 członków. Budynek ŻIH-u mieści się w Warszawie przy ulicy Tłomackie, gdzie przed wojną znajdował się Instytut Nauk Judaistycznych z Biblioteką Judaistyczną. Obecnie w gmachu znajdują się: biblioteka, czytelnia, archiwum, muzeum i centrum dokumentacji. W archiwum przechowywane są bezcenne materiały: relacje, wspomnienia, notatki odnalezione na terenach byłych gett. Dokumentowanie instytutu nie dotyczy tylko Holocaustu, ale i historii Żydów polskich, ich kultury, tradycji, sztuki. Muzeum posiada najwięcej dzieł sztuki - kilka tysięcy obrazów, grafik, rzeźb, z których tylko niewielka część jest eksponowana. Ponadto znajduje się w nim największa w Polsce kolekcja tkanin żydowskich oraz kilkaset przedmiotów służących w kulcie synagogalnym i domowym, w tym unikatowa kolekcja iluminowanych zwojów Księgi Estery. Instytut od 1992 r. prowadzi na dużą skalę programy edukacyjne w postaci kursów dla nauczycieli historii w szkołach średnich i wyższych poświęconych prezentacji dziejów i kultury Żydów polskich. Organizowane są co 2 lata konkursy dla uczniów szkół średnich, zaś dla studentów - konkursy na najlepszą pracę magisterską o tematyce żydowskiej. W ostatnich latach wydano Serię Edukacyjną ŻIH (na którą składa się 5 pozycji z wyborem tekstów źródłowych z zakresu dziejów Żydów w Polsce), oraz 2 tomy Studiów z dziejów Żydów w Polsce, będących materiałami edukacyjnymi dla szkół średnich i wyższych. Ponadto wydawany jest nieprzerwanie od 1951 r. kwartalnik "Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego".

Działalność naukową, a przede wszystkim badania nad historią Żydów w Polsce, prowadzą również liczne ośrodki akademickie. Przy Uniwersytecie Jagiellońskim działa Międzywydziałowy Zakład Historii Żydów w Polsce, który prowadzi m.in. pracownie magisterskie, lektoraty języka hebrajskiego i jidisz oraz cykl wykładów Dzieje Żydów na ziemiach polskich. Ponadto na Uniwersytecie Warszawskim i Wrocławskim przy Wydziałach Polonistyki funkcjonują Zakłady Historii Żydów, prowadzące wykłady z zakresu judaizmu, biblistyki, historii kultury i literatury żydowskiej.

Obok tych jednostek, na terenie naszego kraju istnieje kilka innych znaczących organizacji głównie o charakterze kulturalnym. Jedną z nich jest Fundacja Judaica Centrum Kultury Żydowskiej na Kazimierzu w Krakowie, otworzona pod koniec 1993 r. w nowo wybudowanym budynku przy ulicy Meiselsa 17. Centrum prowadzi szeroko zakrojoną działalność w zakresie organizowania odczytów, wykładów, występów i spektakli teatralnych, koncertów muzycznych, spotkań ze znanymi osobistościami, pokazów filmowych o tematyce żydowskiej. W Centrum mieści się galeria "Labirynt" oraz działa antykwariat "Rara Avis". Od kilku lat jest organizatorem największej w Polsce żydowskiej imprezy kulturalnej - Festiwalu Kultury Żydowskiej, który odbywa się w czerwcu na Kazimierzu.

Podobna instytucja powstała w Warszawie w 1992 r. z inicjatywy Jointu i Agencji Sochnut pod nazwą "Centrum Informacyjno-Edukacyjne Kultury Żydowskiej". Działalność Centrum ma dwa podstawowe cele: gromadzenie, produkowanie i dystrybuowanie wszelkiego rodzaju materiałów dotyczących kultury żydowskiej oraz organizowanie seminariów, szkoleń poświęconych rozmaitym problemom związanym z nauczaniem w szkołach tejże kultury.

Zbliżoną działalność przejawia Amerykańsko-Polsko-Izraelska Fundacja "Shalom" d.s. Promocji Kultury Polsko-Żydowskiej. Prowadzi ona galerię judaistyczną, promującą sztukę i artystów żydowskich, organizuje konkursy fotograficzne o tematyce żydowskiej i wydaje albumy z tychże konkursów, prowadzi klub dziecięcy, w którym uczy tańca żydowskiego, historii i tradycji żydowskiej. Ponadto organizuje kolonie i zimowiska dla dzieci polskich Żydów, święta żydowskie oraz prelekcje związane z historią i życiem Żydów.

Działalność kulturalną i społeczną prowadzi również Fundacja Ronalda S.Laudera, która organizuje m.in. liczne kursy języka hebrajskiego w Krakowie, Łodzi i Warszawie. Tworzenie nowych więzów łączących społeczność polską i żydowską ma za zadanie Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Izraelskiej.

Zorganizowaną działalność prowadzi też młodzież żydowska. W Krakowie przy synagodze Izaaka działa Centrum Edukacji Żydowskiej - Klub Młodzieżowy, który prowadzi m.in. kursy języka hebrajskiego, zaś w Łodzi Klub Młodzieżowy prowadzi również wykłady z podstaw judaizmu. Od dwóch lat wydawany jest kwartalnik "Jidełe" - Społeczno-Kulturalne Pismo Młodych Żydów i ich Przyjaciół.

Oprócz tego funkcjonują liczne komitety i fundacje opieki nad zabytkami sztuki żydowskiej w Polsce, które będą wspominane w dalszej części pracy.

Omawiając organizacje i działalność mniejszości żydowskiej nie sposób wspomnieć o jednym miejscu w Krakowie, w którym prawie każdy Żyd przebywający w Polsce na pewno zagości. Otóż jest to mały kompleks kawiarenki z restauracją i hotelem pod nazwą ARIEL, mieszczący się na Kazimierzu przy ul. Szerokiej. Miejsce to jest centrum życia żydowskiego, przyciągającym rzesze turystów z całej Polski, a nawet świata.

Natomiast jeśli chodzi o religijną formę organizowania się Żydów, skupia się ona w kongregacjach Związku Religijnego Wyznania Mojżeszowego w RP. Obecnie działa ok. 20 kongregacji, z których siedem posiada synagogi, a reszta - domy modlitwy. Tabela pokazuje liczbę wiernych, gmin, synagog i domów modlitwy na przestrzeni trzydziestu lat. Związek wydaje rocznik "Kalendarz Żydowski - Almanach" i prowadzi działalność społeczno-kulturalną. Najwięcej Żydów skupionych jest wokół gmin wyznaniowych Warszawy, Łodzi, Krakowa, Wrocławia. Tam też działają one najprężniej organizując m.in. kursy języka hebrajskiego i wykłady na temat judaizmu.

W Polsce zrzesza się również nieliczny w świecie odłam judaizmu zwany karaizmem. Karaimski Związek Religijny w 1994 r. posiadał trzy gminy wyznaniowe, dwóch duchownych i 190 wiernych.