Początki najstarszej monoteistycznej religii świata jaką jest judaizm, czy też mozaizm, sięgają drugiego tysiąclecia p.n.e. Wywodzi się ona z wierzeń dawnych plemion hebrajskich, które prowadziły początkowo koczowniczy tryb życia na Bliskim Wschodzie. Historia tej religii ściśle nawiązuje do historii narodu żydowskiego i w sposób szczególny jest ona z nim związana do dziś. Toteż podobnie jak w dziejach narodu, wyróżnia się w historii judaizmu dwa zasadnicze okresy. Pierwszy z nich określany jest mianem biblijnego, gdyż Biblia (Stary Testament) stanowi główne źródło naszych wiadomości o dziejach tej religii w tym okresie. Drugi zaś określa się mianem judaizmu rabinicznego, który ukształtował się w czasie działalności rabinów po zburzeniu Świątyni Jerozolimskiej w 70 roku.
   Żydzi pozbawieni Świątyni skupili swoje życie wokół synagogi i Tory, która jest nie tylko ich świętą księgą, ale i całym dziedzictwem religijnym. Na język polski słowo to tłumaczone jest jako Prawo, Zakon, Pouczenie i w ścisłym znaczeniu odnosi się do Pięcioksięgu Mojżesza. Jednocześnie terminu Tora używa się do określenia całej Biblii hebrajskiej, tj. Starego Testamentu. Obok Tory spisanej istnieje Tora ustna, dawniej przekazywana jako tradycja ustna, później spisana w III wieku tworząc Talmud. Podstawą Talmudu są wersety Miszny, składającej się z sześćdziesięciu trzech traktatów zgrupowanych w sześciu działach. Regulują one wszystkie dziedziny życia społeczności żydowskiej. Drugą warstwą Talmudu jest Gemara, która stanowi komentarze i dalsze wyjaśnienia do Miszny. Gemara została spisana w języku aramejskim równolegle w Palestynie i Babilonii. Skutkiem tego powstały dwa Talmudy: Palestyński zwany Jerozolimskim i Babiloński. Jednak nie wszyscy Żydzi uznali tradycje ustne za święte i w połowie VIII wieku uformował się na Bliskim Wschodzie ruch, który odrzucił autorytet Talmudu i pozostał przy Starym Testamencie jako podstawowej wykładni judaizmu. Odłam ten, zwany karaizmem, skupia się do dziś w gminach w Izraelu, Litwie i Polsce.

W dzisiejszym judaizmie wyróżnia się jeszcze kilka innych odłamów: ortodoksyjny, konserwatywny, reformowany i liberalny. Judaizm ortodoksyjny podkreśla konieczność ścisłego przestrzegania prawa biblijnego i talmudycznego. W ramach tego odłamu w końcu XVII wieku powstał w Polsce i rozwinął się kierunek zwany chasydyzmem. Judaizm reformowany utrzymuje, iż niektóre nakazy zawarte w Biblii i Talmudzie obowiązywały tylko w Starożytności i dziś nie mają znaczenia, inne zaś należy dostosować do zmienionych warunków życia. Trzeci odłam stanowi judaizm konserwatywny, przyjmujący potrzebę zmian dawnych zasad, z zachowaniem żydowskiego sposobu życia oraz idei odrębności narodowej Żydów. Natomiast kierunek liberalny lub postępowy uważa zasady judaizmu jedynie za zbiór tradycji narodowych, które przyczyniły się do zachowania tożsamości narodowej Żydów i dziś są już nieprzydatne.
    Wyznawcy judaizmu znajdują się na całym świecie, ale obecnie jest ich najwięcej w Izraelu - 4,8 mln i Stanach Zjednoczonych - 5,6 mln.

Podstawą judaizmu jest wiara w jednego Boga (osobowego, niepodzielnego, będącego bytem niematerialnym, bezcielesnym i wiecznym), będącego nie tylko stwórcą świata, także jego stałym "nadzorcą", czy też "opiekunem". Bóg ten zawarł z ludem Izraela wieczyste przymierze, obiecując ochronę i pomoc w zamian za podporządkowanie się nakazom Boga. Wiele innych kanonów judaizmu zmieniało się na przestrzeni wieków.

Podstawową zasadą judaizmu jest wiara w jednego i jedynego Boga (osobowego, niepodzielnego, będącego bytem niematerialnym, bezcielesnym i wiecznym), będącego Stwórcą świata, ojcem całej ludzkości, opiekunem narodu wybranego, surowym, sprawiedliwym i miłosiernym. Bóg ten zawarł z ludem Izraela wieczyste przymierze, obiecując ochronę i pomoc w zamian za podporządkowanie się nakazom Boga. Człowiek powinien oddawać mu najwyższą cześć, a zbawienie może osiągnąć przez modlitwę, pokutę, dobre uczynki i wypełnianie przykazań. Wiele innych szczegółów judaizmu zmieniało się na przestrzeni wieków.
   W pierwotnym (biblijnym) judaizmie nie istniały takie pojęcia, jak życia pozagrobowe lub dusza nieśmiertelna. Judaizm w tej postaci jest dobrze widoczny w Biblii (Tanach).
   Judaizm nie ma określonych dogmatów ani jednolicie rozwiniętej koncepcji religii, lecz ma zasady oparte na Biblii i Talmudzie, które wyznawcy muszą przyjmować pod groźbą ekskomuniki. Jedynym "wyznaniem wiary" współczesnego judaizmu jest czternaście artykułów sformułowanych w średniowieczu przez Mojżesza Majmonidesa (1135-1204): 1) istnieje Bóg Stwórca, 2) Bóg jest jeden, 3) Bóg jest bezcielesny, 4) Bóg jest wieczny, 5) tylko Bóg sam ma prawo do oddawania mu czci i kultu, 6) prorocy byli wysłannikami Boga i dlatego należy wierzyć ich słowom, 7) Mojżesz jest największym z wszystkich proroków, 8) Bóg objawił Prawo Mojżeszowi na Synaju, 9) Prawo objawione przez Boga nigdy się nie zmieni, 10) Bóg jest wszechwiedzący, 11) człowiek otrzyma zapłatę za swe uczynki na tym i na drugim świecie, 12) należy wierzyć w nadejście Mesjasza, 13) należy wierzyć w zmartwychwstanie zmarłych. Przyjęcie tych prawd wiary uczynił Majmonides warunkiem osiągnięcia wiecznego szczęścia.
   Prawo żydowskie (halacha) reguluje życie wyznawcy judaizmu tak szczegółowo, że trudno oddzielić wyznawanie religii od zajęć doczesnych. Jego podstawą jest Tora, zinterpretowana w części halachicznej Talmudu. Talmud dzieli halachę na 613 przykazań (micwot): 248 nakazów i 365 zakazów. Na przestrzeni całych wieków halacha była wykładana w ogromnej literaturze kazuistycznej w której do komentarzy dodawano następne komentarze. Za najpełniejszą powszechnie uznawaną kodyfikację uważa się Szulchan Aruch sefardyjskiego rabina Józefa Karo z XVI wieku, w wersji uzupełnionej dla Aszkenazyjczyków przez Mojżesza Isserlesa. Niższego rzędu wskazówkami są responsy cieszących się autorytetem rabinów, którzy jednak często wydając odmienne orzeczenia powodowali zajadłe spory.
   Oprócz tego wyznawców judaizmu obowiązuje obrzezanie, przestrzeganie szabatu, przepisów pokarmowych (tzn. powstrzymywanie się od spożywania mięsa pewnych zwierząt, np. wieprzowiny i innych zakazanych w Starym Testamencie) oraz obchodzenie świąt i postów. Kult judaizmu odprawiany w synagogach polega głównie na czytaniu tekstów Tory i innych ksiąg biblijnych oraz ich wyjaśnianiu w połączeniu z różnymi modlitwami, śpiewami.
   Ważną rolę w życiu religijnym Żydów odgrywa kalendarz wyznaczający cykl świąt. Przyjmują rok 3761 p.n.e. jako rok stworzenia świata. Ta rachuba pochodzi od kalendarza księżycowego opracowanego w piątym stuleciu naszej ery przez greckiego poganina Meton`a. Tą metodę zaczęli Żydzi stosować w 360 roku naszej ery. Wcześniej stosowali między innymi metody liczenia czasu Józefusa. Kalendarz żydowski oparty jest na miesiącu księżycowym i roku słonecznym. Doba zaczyna się wraz z nadejściem nocy i kończy się wieczorem dnia następnego. Natomiast rok rozpoczyna się w czasie jesiennego zrównania dnia z nocą.

Święta żydowskie można podzielić na dwie kategorie: nakazane przez Torę oraz ustanowione później. Do pierwszych należą:
      1. PESACH (Pascha, Święto Przaśników, Święto Przejścia) - zaczyna się na wiosnę 15-go dnia miesiąca nisan (marzec-kwiecień), trwa 7 dni w Izraelu, 8 w diasporze i obchodzone jest na pamiątkę wyjścia ludu Izraela z niewoli egipskiej. Jest to najważniejsze i największe święto żydowskie. W czasach istnienia świątyni składano ofiary z baranka, dziś zwyczaj ten zastąpił kawałek pieczonego mięsa podawany podczas uczty paschalnej zwanej seder (porządek). Pierwszego wieczoru Paschy każda rodzina zasiada do uczty sederowej, podczas której najmłodszy z biesiadników zadaje ojcu rodziny cztery pytania związane z historią ucieczki Żydów z Egiptu. Opowieść odczytywana podczas sederu nosi nazwę hagady i przez całe wieki była przepojona ideą wolności i nadzieją powrotu do ziemi przodków.
      2. CHAG HAMACOT, czyli Święto Przaśników, które rozpoczyna się po święcie Paschy.
      3. SZAWUOT (Święto Tygodni, Zielone Świątki) - odbywa się w 6-tym dniu miesiąca siwan (maj-czerwiec), 50 dni po święcie Paschy i jest w Palestynie świętowaniem żniw, a także rocznicą nadania Tory na Synaju. Stąd zasadniczą częścią modłów w synagogach jest odczytanie dziesięciu przykazań.
      4. SUKKOT (Święto Kuczek, Święto Namiotów) - upamiętnia 40-letnią wędrówkę po pustyni po wyjściu z Egiptu, podczas której Żydzi mieszkali w namiotach. Święto rozpoczyna się 15-go dnia miesiąca tiszri (wrzesień-październik), trwa 7 dni i zawiera w sobie elementy radosnego świętowania zbioru plonów. Przez 7 dni Izraelici mieszkają w specjalnie na tę okazję zbudowanych szałasach ozdobionych zielenią. W siódmym dniu odmawia się w synagodze modlitwy dziękczynne za dar Tory, a wieczorem w tanecznym korowodzie obnosi się zwoje Tory wokół synagogi.
      5. ROSZ HA-SZANA (Święto Nowego Roku, Święto Trąbek) - obchodzone jest 1-go i 2-go dnia miesiąca tiszri i przypomina o stworzeniu świata i dniu sądu Bożego. Te najbardziej uroczyste dni kalendarza żydowskiego podkreślają duchową więź pomiędzy Bogiem a człowiekiem, zaś trąbienie w róg barani (szofar) rozpoczyna okres pokuty, którego kulminacją jest JOM KIPPUR (Dzień Pojednania, Sądny Dzień). W przeciwieństwie do innych świąt Rosz ha-Szana i Jom Kippur nie upamiętniają żadnego wydarzenia historycznego, lecz uznają Boga za króla wszechświata, a człowiek musi przed nim ugiąć swą wolę. Stąd dęcie w szofar jest wołaniem do Boga o miłosierdzie dla jego stworzeń. Po Rosz ha-Szana następuje 10 dni pokuty (Jamim Noraim), które stanowią przygotowanie do Jom Kippur. Każdy powinien wtedy starać się przez skruchę i żal za grzechy o przebaczenie. 10-go tiszri nadchodzi wreszcie najbardziej dla Żydów uroczysty dzień w roku, dzień ścisłego postu - Jom Kippur. Jest to dzień, w którym każdy Izraelita może oczyścić się z grzechów i uzyskać odpuszczenie.
      6. JOM KIPPUR (Dzień Pojednania).

Dla świąt Pesach, Szawuot i Sukkot cechą charakterystyczną była pielgrzymka do Jerozolimy, stąd ich nazwa Szalosz Regalim, czyli "trzy święta pielgrzymie".

Osobną sprawą jest SZABAT - cotygodniowy dzień odpoczynku, święty dzień wolny od pracy rozpoczyna się w piątek wieczorem zapalaniem przez gospodynię dwóch świec. Mężczyźni udają się do synagogi na modlitwy, a po powrocie odmawiają błogosławieństwo nad kielichem wina i chałami, po czym następuje uroczysty posiłek. Zakończenie Szabatu w sobotę wieczorem czci się wąchaniem wonności oraz modlitwą nad winem i świecą. Szabat jest pamiątką dzieła stworzenia i odpoczynku Stwórcy w siódmym dniu.

   Święta dodane później, nie wymienione w Pięcioksięgu, to:
      1. PURIM (Losy) - przypada na 14-ty dzień miesiąca adar (luty-marzec) i upamiętnia uratowanie od zagłady Żydów w Persji, opisane w Księdze Estery. Przesyła się wtedy prezenty znajomym i ubogim, nieodłączne są zabawy, maskarady i uczty. Święto jest rodzajem karnawału żydowskiego.
      2. CHANUKA (Święto Świateł) - jest radosnym świętem obchodzonym w miesiącu kislew (listopad-grudzień) na pamiątkę wyparcia z Jerozolimy wojsk syryjskich i oczyszczenia Świątyni w 164 r. p.n.e. Od 25-go kislew przez 8 następnych dni zapala się kolejne lampy ośmioramiennego świecznika.

   Poza tymi świętami do ważnych i uroczyście obchodzonych obrzędów w życiu Żydów należy obrzezanie chłopca w 8-ym dniu po urodzeniu, zaś po ukończeniu 13-tu lat obrzęd zwany bar micwa (syn przykazania), po którym staje się on pełnoprawnym mężczyzną. Specjalne obrzędy wiążą się również z zaślubinami, czy pogrzebem. Nie sposób wymienić tu wielu innych codziennych praktyk nakazywanych głównie przez ortodoksyjny judaizm. Należą do nich m.in. zasady nabożeństwa synagogalnego, modlitw, wymogi stroju, akcesoria modlitewne, praktyki obmywań rytualnych, ubój rytualny itp.

   Judaizm jest religią o specyficznym charakterze, gdyż mimo pierwiastków uniwersalistycznych pozostał religią narodową Żydów, a termin ten określa zarówno wyznawcę, jak i członka narodu (tzn. tego, kto urodził się z matki Żydówki). Jeszcze dwa stulecia temu judaizm identyfikował niemal wyłącznie Żydów. Zerwanie z nim oznaczało praktycznie utratę tożsamości żydowskiej. Obecnie większość Żydów określa siebie nie w sensie religijnym, lecz narodowym, bądź kulturowym. Uznają oni wprawdzie historię swojego narodu, która jest przecież nierozerwalnie związana z judaizmem, oraz przyznają się do zasadniczych kategorii żydowskiej wizji świata, ale w sumie niewielu uczęszcza regularnie do synagogi. Wśród żyjących obecnie 20-tu mln. Żydów (USA, Izrael, Francja, Anglia, Niemcy, Ukraina, Polska) tylko kilkanaście procent zachowuje tradycyjny judaizm.
   W Polsce na około 10 000 Żydów liczba wiernych w gminach wyznaniowych w 1994 r. wynosiła 1220 osób. Pozostali skupiają się w świeckich organizacjach, bądź nie przejawiają żadnej działalności społecznej.

          BIBLIOGRAFIA:

"Judaizm" - Biblioteka Pisma Literacko-Artystycznego, Kraków 1989.
"Przypowieściowy leksykon talmudyczny i midraszowy", Warszawa 1987.
"Świat żydowski", Nicholas de Lange.
"Talmud", Izaak Kramstuck, Warszawa 1869.
"Wielka Literatura Powszechna", Stanisław Lama, Warszawa 1930.